“Uluslararası ilişkilerde tarihin akışını değiştirecek gibi duran bazı dönemler vardır. Şayet diplomasi, güçler ve normlar arasındaki dengenin kırılma noktasını temsil ediyorsa… İşte şimdi tam da öyle bir zamanda, ‘snapback mekanizması’ yeniden küresel siyasetin merceğine oturmuş durumda. Avrupa ülkelerinin İran’a karşı bu hareketi, adeta uluslararası hukuk ile jeopolitik gerçeklik arasındaki ince çizgiyi test ediyor. Peki, gerçekten karşımızdaki mesele yalnızca İran’ın nükleer faaliyetleri mi, yoksa çok daha derin bir küresel kırılmanın habercisi mi?”
Snapback Nedir, Neden Tartışmalı?
2015 yılında imzalanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (JCPOA), İran’ın nükleer programını denetim altına almak amacıyla kurgulanmıştı. Anlaşmanın ‘sigortası’ sayılan snapback mekanizması ise, ihlal halinde Birleşmiş Milletler (BM) yaptırımlarının otomatik olarak geri dönmesini öngörüyordu. Yani bir anlamda, diplomasinin ‘nükleer düğmesi’ olmaktaydı [1].
Ancak mesele şurada düğümleniyor: ABD, 2018’de Donald Trump yönetimiyle anlaşmadan tek taraflı olarak çekildi. Şimdi ise Washington’ın –anlaşmadan ayrılmış olmasına rağmen– snapback üzerinde söz sahibi olup olamayacağı tartışılıyor. Avrupa’nın bu mekanizmayı tekrar gündeme taşıması, tam da bu gri alanda sorun yaratıyor. İran’ın tavrı net: “Anlaşmayı terk eden, güvenlik hükümlerini işletme hakkını da terk eder.”
Burada şu soruyu sormak gerekiyor: Eğer bir ülke istediğinde anlaşmadan çıkıp sonra da güvenlik hükümlerini işletmeye kalkarsa, gelecekte hangi devlet benzer anlaşmalara güvenip imza atar?
İran’ın Tepkisi: Hukuk mu, Stratejik Direnç mi?
İran, Avrupa’nın snapback hamlesine sert tepki verdi. Dışişleri Bakanlığı bunu “illegal ve mantıksız” olarak niteledi. Ancak Tahran’ın tepkisi yalnızca bir hukuk savunusu değil, aynı zamanda bir stratejik mesaj içeriyor. Her ne kadar İran geçtiğimiz aylarda Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) denetçilerine erişimi sınırlamış olsa da, görüşmelere tamamen kapıyı kapatmadı. Bu da aslında iki yönlü bir strateji: Batı’ya meydan okumak ama aynı zamanda pazarlık masasını tamamen devirmemek… İran böylelikle, “kontrolsüz bir kopuş” yerine “dirençli bir diplomasi” yolunu tercih ediyor [2].
Acaba Tahran’ın bu stratejisi uzun vadede Batı’yı müzakere masasına yeniden çekebilir mi, yoksa yeni bir yaptırım dalgasına mı sürükler?
ABD’nin Körfez Odaklı Yeni Diplomasisi
Krizin bir diğer boyutu ise ABD’nin Avrupa ile arasına koyduğu mesafe olmaktadır. ABD, İran konusunu çözmek için artık daha çok Körfez ülkelerine yaslanıyor. Suudi Arabistan, Katar, BAE ve Umman üzerinden yürütülen gizli diplomasiler, adeta “JCPOA sonrası dönem” için yeni bir diplomasi modelinin işaretlerini veriyor. Financial Times’ın da dikkat çektiği gibi, Washington’un bu yaklaşımı yalnızca İran meselesinde değil, daha geniş ölçekte Avrupa’yı küresel krizlerde ikinci plana itmeye başladığını gösteriyor. Yani ABD, İran dosyasını aynı zamanda transatlantik ilişkilerde bir test sahası olarak kullanıyor [3].
Burada akla şu soru geliyor: ABD’nin Körfez üzerinden kurduğu yeni oyun planı, gerçekten Avrupa’yı dışlayan bir strateji mi, yoksa transatlantik ittifakı yeniden şekillendirme girişimi mi?
Bölgesel Yansımalar: Enerji ve Güvenlik Dalgası
Snapback’in yeniden devreye girmesi halinde, İran ağır ekonomik yaptırımlar altında kalacak. Bunun ilk etkisi, hiç şüphesiz enerji piyasasında görülecek. Petrol arzındaki daralma, küresel enerji fiyatlarını yukarı çekecek ve özellikle enerji güvenliği zaten kırılgan olan Avrupa’yı zorlayacak. Ama mesele sadece ekonomi değil. İran’ın Suriye, Lübnan ve Yemen’de vekil aktörler üzerinden daha agresif politikalar izlemesi ihtimali de masada tartışılan konulardan bir tanesidir. Yani snapback yalnızca ekonomik değil, bölgesel güvenlik açısından da zincirleme krizler üretebilir. Bir başka deyişle, snapback devreye girerse masada yalnızca petrol fiyatları değil, Orta Doğu’da yeni çatışma ihtimalleri de olacak.
Sonuç: Hukukun Üstünlüğü mü, Güç Siyaseti mi?
Snapback tartışması, aslında yalnızca İran’ın nükleer programıyla ilgili değil. Bu kriz, uluslararası hukuk ile güç siyasetinin karşı karşıya geldiği bir dönüm noktasını temsil ediyor. Eğer anlaşmadan çekilen bir aktör hâlâ anlaşmanın güvenlik maddelerini devreye sokabiliyorsa, bu yalnızca İran için değil, gelecekteki tüm uluslararası anlaşmalar için bir “güvensizlik mirası” bırakır.
Şimdi yanıtlanması gereken asıl soru şu: Uluslararası toplum, kuralların üstünlüğünü mü koruyacak, yoksa jeopolitik çıkarların baskısıyla kuralların eğilip bükülmesine göz mü yumacak?
Belki de snapback krizi, bu soruya verilen yanıtla tarihe geçecek: Ya uluslararası düzenin kırılganlığını derinleştirecek ya da diplomasinin meşruiyetini yeniden güçlendirecek.
Kaynakça:
[1] “Efforts to Activate ‘Snapback’ Are Illegal and Illogical: Iran Foreign Ministry.” Tehran Times, 18 Aug. 2025, https://www.tehrantimes.com/news/516935/Efforts-to-activate-snapback-are-illegal-and-illogical-Iran. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2025.
[2] “Iran Says It Will Continue Talks with IAEA after Curbing Access.” Arab News, 18 Aug. 2025, https://www.arabnews.com/node/2612197/middle-east. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2025.
[3] England, Andrew, Najmeh Bozorgmehr, and Bita Ghaffari. “US Sidelines Europe and Turns to Gulf to Drive Iran Nuclear Talks.” Financial Times, 6 June 2025, https://www.ft.com/content/1e3fb3c2-a131-485a-9eea-1b4d6fc758b0. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2025.
