İnsan zihni karmaşık bir bilgi işlemcisi olsa da, bu sistemin bir darboğazı vardır: Çalışma Belleği (Working Memory). Bir anda aktif olarak üzerinde düşünebileceğimiz ve işleyebileceğimiz bilgi miktarı son derece sınırlıdır. Bu zihinsel sınırlamayı anlamak ve yönetmek, Avustralyalı eğitim psikoloğu John Sweller tarafından 1980’li yıllarda geliştirilen Bilişsel Yük Kuramı (Cognitive Load Theory – CLT)’nın temelini oluşturur.
CLT, öğrenme materyallerinin tasarımı ve sunumu sırasında ortaya çıkan zihinsel çabayı üçe ayırarak, öğrenmeyi kolaylaştırmanın yollarını bilimsel bir çerçeveye oturtur. Bu kuram, eğitimin ve çoklu ortam tasarımlarının, öğrenciyi gereksiz zihinsel karmaşadan (yükten) arındırarak enerjisini kalıcı öğrenmeye yöneltmesini sağlamayı amaçlar.
I. Bilişsel Yükün Üç Boyutu
Bilişsel yük, çalışma belleği üzerinde gerçekleşen toplam zihinsel çabadır. Sweller bu toplam yükü, birbirinden farklı üç bileşene ayırır. Başarılı öğrenme, istenmeyen yükleri en aza indirirken, anlamlı öğrenmeye katkıda bulunan yükü optimize etmeyi gerektirir.
1. İçsel Yük (Intrinsic Load)
İçsel yük, öğrenilecek bilginin doğasından kaynaklanan temel zorluktur. Bu yük, konunun karmaşıklığı ve konudaki bilgi parçalarının birbirine ne kadar bağlı olduğu (öğeler arası etkileşim) ile belirlenir.
- Örnekler: Basit bir kelimeyi öğrenmek düşük içsel yüke sahipken, diferansiyel denklemler gibi birden fazla karmaşık kavramın aynı anda anlaşılmasını gerektiren bir konu, doğası gereği yüksek içsel yüke sahiptir.
- Yönetim Stratejisi: İçsel yük, konunun doğası gereği değiştirilemez, ancak yapılandırılabilir. Öğretmen veya tasarımcı, konuyu küçük, yönetilebilir parçalara (Gruplama/Chunking) ayırarak, öğrencilerin bilgiyi aşamalı olarak işlemesine olanak tanır. Yüksek etkileşimli konular, önce parçalara ayrılmalı ve her parça ayrı ayrı ustalaşıldıktan sonra birleştirilmelidir.
2. Dışsal Yük (Extraneous Load)
Dışsal yük, öğrenme materyalinin kötü tasarımından veya gereksiz dikkat dağıtıcı unsurlardan kaynaklanan zihinsel çabadır. Bu yük, öğrencinin asıl konuyu anlamasına hiçbir katkı sağlamaz, sadece çalışma belleği kapasitesini boşa harcar.
- Örnekler: Bir sunumda alakasız süslü görseller kullanmak, bir metnin anahtar bilgileri farklı yerlerde tekrar etmesi, bir diyagram ile o diyagramın açıklamasının farklı sayfalarda olması.
- Yönetim Stratejisi: Dışsal yük, tasarım prensipleri kullanılarak ortadan kaldırılması gereken yüktür. Çalışma belleği kapasitesinin tamamını ele geçirebildiği için öğrenmeyi doğrudan engeller.
3. İlgili Yük (Germane Load)
İlgili yük, anlamlı öğrenmeye ve şema oluşturmaya yönelik aktif zihinsel çabadır. Bu, bilginin uzun süreli bellekteki mevcut bilgi ağlarına (şemalara) entegre edilmesi için harcanan değerli enerjidir.
- Örnekler: Yeni öğrenilen bir kavramı kendi kelimelerinizle özetlemeye çalışmak, bir metafor veya benzetme kurmak, konuyu gerçek hayattaki bir senaryoya uygulamak.
- Yönetim Stratejisi: İlgili yük, optimize edilmesi gereken tek yük türüdür. Öğrenmenin gerçekleştiği yer burasıdır. Başarılı tasarım, enerjinin büyük çoğunluğunun bu yüke harcanabilmesi için dışsal yükü sıfırlamalıdır.
II. Bilişsel Yükü Yönetme Prensipleri (Tasarım Stratejileri)
CLT, özellikle çoklu ortam materyallerini tasarlarken dışsal yükü azaltmaya yönelik bir dizi somut tasarım prensibi sunar:
A. Dışsal Yükü Azaltan Prensipler
- Tutarlılık Prensibi (Coherence Principle): Öğrenme materyalinden alakasız kelimeleri, görselleri, sesleri veya grafikleri çıkarın. Çalışma belleği, gereksiz bilgilerle meşgul edilmemelidir.
- Yanıtlama Prensibi (Redundancy Principle): Aynı bilgiyi birden fazla formatta, gereksiz yere tekrar etmeyin. Örneğin, bir ekranda hem görseli, hem yazılı metni hem de bu metnin sesli anlatımını aynı anda kullanmak zihinsel kafa karışıklığı yaratır. Tek kanal kuralına (görsel + işitsel) sadık kalın.
- Yakınlık Prensibi (Contiguity Principle):
- Uzamsal Yakınlık: Bir metin veya açıklama, ilgili görselin hemen yanında veya üzerinde yer almalıdır. Öğrencinin gözünün metinden görsele sürekli gidip gelmesi, dışsal yük yaratır.
- Zamansal Yakınlık: Görsel ve işitsel (anlatım) bilgileri aynı anda sunun, aralarında zaman gecikmesi olmasın.
- Bireyselleştirme Prensibi (Individual Differences Principle): Öğrenme materyalleri, öğrencinin uzmanlık seviyesine göre tasarlanmalıdır. Yeni başlayanlar için daha rehberli ve sade tasarımlar gerekirken, uzmanlar (yüksek şemaya sahip olanlar) için daha az rehberlik yeterli olur.
B. İlgili Yükü Artıran (Anlamlandırmayı Güçlendiren) Prensipler
- Ön Eğitim Prensibi (Pre-training Principle): Karmaşık bir konuya geçmeden önce, konunun temel kavramlarını ve terminolojisini kısa ve basit bir şekilde tanıtın. Bu, öğrencinin uzun süreli belleğinde konuya özgü temel şemaların oluşturulmasını sağlar, böylece ana materyale geçildiğinde içsel yük yönetilebilir hale gelir.
- Modellik Prensibi (Worked Example Principle): Yüksek içsel yüke sahip problemler için, öğrencilerin sadece çözümü izleyebileceği adım adım örnekler sunun. Bu, öğrencilerin problem çözme sürecini anlamlandırması için gereken ilgili yüke odaklanmasını sağlar. Öğrenci süreci anladıkça, adım adım rehberliği azaltarak kendi problem çözme becerisine geçiş yapabilir.
III. Bilişsel Yük Kuramının Eğitimdeki Önemi
Bilişsel Yük Kuramı, öğrenme sürecini “deneme-yanılma”dan çıkarıp, bilime dayalı bir optimizasyon sürecine dönüştürür.
Şema Teorisi ile İlişkisi
CLT, bilginin uzun süreli bellekte organize edilmiş bilgi yapıları olan şemalar halinde depolandığını varsayar. Bir şema ne kadar güçlü ve entegre olursa, çalışma belleği aynı türden bilgiyi işlemek için o kadar az enerji harcar. Bir uzman, yeni bir bilgiyi mevcut şemasına kolayca eklerken, bir acemi, bu şemayı baştan oluşturmak zorundadır. CLT’nin temel amacı, etkili tasarım yoluyla acemilerin güçlü şemalar oluşturmasına yardımcı olmaktır.
Dijital ve Hibrit Öğrenmede Uygulama
Dijital eğitim materyallerinin ve sunumların çoğaldığı günümüzde, CLT prensipleri daha da hayati hale gelmiştir:
- Video Dersler: Konuşmacının ekranda görünmesi (eğitmen mevcudiyeti prensibi) bazen öğrenmeyi kolaylaştırırken, metni ekranda okumak gereksiz fazlalık (yanıtlama prensibi) yaratabilir. Video ve görselin yakın zamanda sunulması (yakınlık prensibi) şarttır.
- Sanal Gerçeklik (VR) ve Artırılmış Gerçeklik (AR): Bu teknolojiler inanılmaz bir potansiyel sunsa da, aşırı detay veya alakasız etkileşimler kolayca ezici bir dışsal yük oluşturabilir. Tasarım, daima öğrenme hedefine odaklanmalıdır.
Sonuç: Daha Az Değil, Daha İyi Düşünmek
Bilişsel Yük Kuramı, bize insan zihninin sınırlarını ve bu sınırlar dahilinde en etkili şekilde nasıl öğrenebileceğimizi gösterir. Etkili öğrenme tasarımı, ne kadar çok bilgi sunulduğuyla değil, sunulan bilginin ne kadar az gereksiz zihinsel çaba harcatarak anlamlı öğrenmeye dönüştüğüyle ilgilidir. Eğitmenler ve içerik tasarımcıları, içsel yükü yöneterek, dışsal yükü ortadan kaldırarak ve ilgili yükü destekleyerek, öğrencilerin tam potansiyellerine ulaşmasını sağlayabilirler. Zihinsel enerjiyi dikkat dağıtıcılardan kurtarıp, bilginin uzun süreli bellekteki kalıcı entegrasyonuna yönlendirmek, öğrenmeyi kolaylaştırmanın ve bilişsel performansı artırmanın anahtarıdır.
Gaye Kübra Erkan
Konuk Yazar
