Jack Ma, Çin’in en büyük ticari imparatorluklarından birini sıfırdan inşa etti. Milyarlarca dolar değerinde bir servet yarattı ve yüz milyonlarca insanı dijital inovasyonlarla tanıştırdı. Ma için zaman zaman yapılan Çin’in Jeff Bezos’u, Elon Musk’ı ya da Bill Gates’i yakıştırmaları başarısının hakkını vermek için yetersiz kalıyordu zira Ma bu devlerin hepsiyle aynı kulvarda başa baş yarışabilecek bir durumdaydı.

Ama Ma bir anda ortadan kayboldu. Bezos, Musk ve Gates, gazetelerin manşetlerinden düşmezken Ma’nın geçtiğimiz yıl ekim ayından bu yana hiç sesi çıkmıyor. Peki Ma şimdi nerede, ne yapıyor? Daha da önemlisi bu yok oluşun sebebi ne?

ABD’de yayın yapan ekonomi gazetesi Wall Street Journal, geçtiğimiz günlerde bu sorulara yanıt arayan bir haber yayınladı. Gazeteye göre Ma’nın ortadan kayboluşunu anlamak için Çin’in yaşadığı değişimi anlamak gerekiyor.

UYARILARA HEP KULAK TIKADI

Bir dönem Batı’yla arayı kapatmak için faydalı bir araç olarak görülen teknolojik atılımlar, bugün Çin’de iktidarda olan Komünist Parti tarafından bir tehdit olarak görülmeye başladı. Bunun sonucunda Çin’in onyıllardır gördüğü en güçlü lider olan Şi Cinping, dünyanın en büyük ikinci ekonomisinde iş dünyasının kurallarını yeniden yazıyor.

Ma’yı yakından tanıyanlar, ünlü iş insanının Pekin’in görüşlerindeki bu değişime ayak uydurmayı başaramadığını ve yıllardır kendisine yapılan uyarılara kulak tıkadığını söylüyor. Konuya yakın isimlere göre Ma’nın yukarıda adı geçen ABD’li girişimciler gibi hareket etmeye başlamış olması başına dert açtı.

GERGİN OLAN İPLER BİR AÇIKLAMAYLA TAMAMEN KOPTU

Yukarıda da dediğimiz gibi Ma en son ekim ayında yaptığı açıklamalarla gündeme geldi. O tarihte Ma, Çinli düzenleyici kuruluşları mali inovasyona engel oldukları gerekçesiyle açık bir dille eleştirmişti.

Ma’nın bu açıklamasından sadece birkaç gün sonra Şi, Ma’nin finans teknolojileri şirketi olan Ant Group’un 34 milyar doların üzerinde değerlenen halka açılma sürecini engellemek için müdahalede bulundu. Daha sonra Ant bir yeniden yapılandırma sürecine girdi. Bu da şirketin çalışanlarını ve yatırımcılarını bir belirsizliğe sürükledi.

Ant Group’un halka arzının yanı sıra Çin hükümeti araç paylaşım devi Didi Global ve TikTok’un sahibi ByteDance gibi şirketler üzerinde de soruşturmalar ve para cezalarıyla baskısını artırıyor. Pekin’in tüm bunlardaki amacı, bu şirketlerin devlet çıkarlarına daha fazla bağlı kalmasını sağlayabilmek. Zira çok büyük sermayelere ve kullanıcı verilerine sahip olan bu şirketlerin hacmi hükümetin kontrol edemeyeceği büyüklüğe erişmiş durumda.

YAĞLI BOYA RESİM YAPIYOR, KİTAP OKUYOR

Peki Ma şimdi ne yapıyor? Kendisini yakından tanıyanların Wall Street Journal’a söylediğine göre, iş seyahatlerini ve sabahtan akşama süre toplantıları bir kenara bırakan Ma, çeşitli kurumların liderleriyle golf oynuyor ve bol bol felsefe kitapları okuyor. Dahası yağlı boya resme merak sardığı ve kendisine bir öğretmen tuttuğu da biliniyor. Wall Street Journal’a konuşan kaynaklara ve gazetenin eriştiği fotoğraflara bakılırsa, sanat yolculuğuna kuş ve çiçek resimleriyle başlayan Ma, bugün daha soyut bir tarzda eserler veriyor.

Kaynaklar ayrıca Ma’nın arayı düzeltmek için Pekin’de temaslarda bulunduğunu da belirtti. Ancak yetkililer Ma’nın girişimlerini çok geç kalınmış yetersiz adım olarak nitelendirdi. Ma’nın Çin’de milyonlarca kişinin beğenisini toplayan hırsının ve açık sözlü tavrının Şi’nin ve Komünist Parti’nin kontrolünü artırdığı bir dönemde daha fazla hoş karşılanmayacağı kendisine bildirildi.

Ma’nın şirketlerinin denetiminden sorumlu Çin kurumları, ile Çin kabinesinin bilgi ofisi, Wall Street Journal’ın yorum taleplerine yanıt vermedi. Ancak adı açıklanmayan bir Çinli yetkili, “Ma sadece kendi çıkarlarına odaklanmak yerine Parti’ye katkı sağlamaya odaklanmalıydı” diye konuştu. Bir başka deyişle, Ma’nın daha dikkat çekmeyen bir profil sergilemesi, hükümet girişimlerini desteklemek için daha fazla şey yapması ve şirketinin kârının daha büyük bir kısmını halkın geri kalanıyla paylaşması gerekiyordu.Ö

“FAZLA BATILI DAVRANDIĞI İÇİN CEZALANDIRILIYOR”

Ma’yı savunanlar ise iş adamının, Batı’daki teknoloji devleri gibi hareket ettiği için cezalandırıldığını söylüyor. Burada Batılılar gibi davranmaktan kasıt, inovasyonu desteklemek, piyasa hakimiyeti peşinde koşmak, yeni ürünler çıkarmak, daha gevşek denetim koşulları için lobi faaliyetlerinde bulunmak ve para kazanmak. Bu kişilere göre Ant’ın ve e-ticaret devi Alibaba’nın başarısının ardında Ma’nın dinamizmi, karizması ve çalışma ahlakı yatıyor.

Goldman Sachs Çin Bölgesi’nin eski başkanı Fred Hu, Wall Street Journal’a yaptığı açıklamada, “Ma dijital finansın düzenlenmesi gibi karmaşık meselelere dair toplumsal tartışmalarda yapıcı bir ses olmak istiyor” dedi.

Aynı zamanda Ant’ın yönetim kurulunda bağımsız bir direktör olan Hu, “Jack’in denetleyici kuruluşlarla ilişkilerini genel olarak olumlu ve sağlıklı olarak tanımlayabilirim” ifadelerini kullandı.

MA’NIN SÖZCÜSÜ TEPKİ GÖSTERDİ

Ma’nın sözcüsü gazeteye yaptığı açıklamada, haberde yer alan detayların “olgulara değil mesnetsiz fikirlere ya da üçüncü şahısların gözlemlerine dayalı” olduğunu belirtti ve daha fazla yorum yapmayı reddetti.

Gazete ise kaynakları arasında Pekin hükümetinden yetkililerin ve danışmanların yanı sıra Ma ile geçmişte birlikte çalışmış ya da halihazırda çalışmakta olan kişilerin, Ma’nın şirketlerinin yatırımcılarının ve çalışanlarının bulunduğunu vurguladı.

BAŞBAKAN’A “ÖĞRETMENLİK” YAPIYORDU

Ma, 90’larda iş hayatına adım attığında, Çin’de yeni bir küresel ekonomiye adım atıyordu. Bu ortamda internetin Çin toplumunu bir yerlere taşıma potansiyeli Ma’yı adeta büyülemişti. Zaman zaman haber bile vermeden hükümet yetkililerinin ofislerine uğrayıp vizyonunu onlara da anlatmak için toplantılar yapıyordu.

Alibaba, 1999 yılında işletmeden işletmeye (B2B) e-ticaret platformu olarak kurulduktan sonra devletin önde gelen birçok ismi de Ma’nın bu hevesli yaklaşımını benimsedi. Çin’in eski başbakanı Ven Ciabao, kendisini Ma’nın “ciddi bir öğrencisi” olarak nitelendiriyordu.

2000’LERİN SONUNDA YÜKSELİŞE GEÇTİ

2000’lerin sonu Alibaba’nın patlama yaptığı dönem oldu. Ma ülkenin dört bir yanındaki marketlere, terminallere ve havalimanlarına asılan posterler ve ekranlarla herkesin tanıdığı bir yüz haline geldi. Başarı formüllerini anlattığı videoları milyonlar izledi. İlk dönem konuşmalarından birinde, “Bir şirketin başarısı ya da başarısızlığı çoğu zaman kurucusunun kalbinin peşinden gidip gidememesine bağlıdır” diyordu.

Hükümet yetkilileri de Ma’nın çalışmalarını destekliyordu. Bunlardan bir tanesi de Şi Cinping’di. Şi o zamanlar Alibaba’nın bulunduğu Jeciyang eyaletinin yöneticisiydi. Çin’in o dönemki devlet politikasıyla paralel olarak Şi de startup’lara destek veriyordu.

Geçmişte Jeciyang’da resmi kurumlarda görev yapmış bir kaynak, Şi için, “Alibaba gibi şirketlerin büyümesini destekliyordu çünkü ülke için faydalıydılar” dedi. Çin devlet basını, Şi’nin 2007 yılında Jeciyang’dan ayrılıp Şanghay’ın yöneticisi olduğunda Alibaba’yı ziyaret ederek, “Buraya gelip gelişmemize yardım eder misiniz?” diye ricada bulunduğunu yazmıştı.

BAZI FİKİRLERİNİ KENDİNE SAKLIYORDU

Başlangıçta Ma, özellikle denetçi kuruluşların çizdiği sınırları zorlayan iş fikirlerini kendine saklamanın daha doğru olduğunu düşünüyordu. Alibaba’da 2000-2008 tarihleri arasında başkan yardımcısı olarak görev yapan Porter Erisman, 2003 yılında şirket merkezinde yapılan bir toplantı sırasında yaşananları “Alibaba’s World” isimli kitabında anlatmıştı.

Erisman’a göre, o dönemde Ma, Taobao isimli bir platformu hayata geçirme aşamasındaydı. Bu platform aracılığıyla insanlar internet üzerinden birbirlerine doğrudan satış yapabiliyordu. Ama hükümet yetkililerinden bazıları platformla ilgili kaygıları olduğuna dair işaretler veriyordu.

Kitabında, “‘Bir dakika, nasıl yani? İnsanların kendi aralarında denetim olmadan birbirlerine bir şeyler satmalarından bahsediyor’ şeklinde bir şok yaşandı” ifadelerini kullanan Erisman, yetkililerin yaşadığı rahatsızlığı fark eden Ma’nın hemen konuyu değiştirerek misafirlerini bir şirket turuna davet ettiğini de sözlerine ekledi.

“DEĞİŞMEZLERSE BİZ DEĞİŞTİRİRİZ”

Başarısının verdiği güçle Ma daha da cesur bir hale geldi. Kendisini çok az kişi dizginleyebiliyordu. Hatta Alibaba’nın e-ticaret platformlarındaki alışverişlerde kullanılmak üzere Alipay’i bile devreye aldı. Bu oldukça iddialı bir hareketti zira Çin’in devlet eliyle yönetilen bankalarının piyasadaki hakimiyetine yönelik bir tehdit anlamına geliyordu.

Ma, Çin bankalarının küçük işletmeleri yeterince desteklemediğini çünkü devlet eliyle yönetilen işletmelere odaklı olduğunu düşünüyordu. 2008’de bir konferansta, “Bankalar değişmezse biz bankaları değiştireceğiz” diye konuştu.

Şi, 2013’te devlet başkanı olduktan sonra, Çin’in eski liderleri Ciang Zemin ve Hu Cintao iktidarında özel sektörün hızla büyümesini sağlayan özgürlük ortamı zayıflamaya başladı. Şi, “devletin elindeki işletmelerin zayıflatılamayacağını ama güçlendirilmesi gerektiğini” ilan etti.

ÇİN’DEKİ DEĞİŞİMİ FARK EDEMEDİ

Pekin’de rüzgar tersine dönerken Ma da küresel alanda hızla tanınır hale geliyordu ve ülkesindeki değişimin çok farkında değildi. 2014 yılında Alibaba New York Borsası’nda işlem görmeye başladı. İlk hisse satışı 25 milyar dolarla en büyüklerden biri olarak tarihe geçti ve Facebook’u bile geride bıraktı. Ma o gün yaptığı konuşmada, “Bugün bize verilen şey para değil. Bugün bize verilen şey güven. Herkes bize güveniyor” dedi.

Çin’in kamu işletmelerinde bir rahatsızlık dalgası yaratmanın kendisini memnun ettiğini de söyleyen Ma, 2015’te ABD’de bir televizyon kanalına verdiği röportajda, “Eğer Alipay nedeniyle biri hapse girecekse bırakın o ben olayım” ifadelerini kullandı.

Çinli yetkililer ise Alibaba’nın piyasa gücünden ve Alipay’den türeyen ve milyarlarca tüketiciye ulaşan ödeme uygulaması Ant’tan ötürü oldukça kaygılıydı. Düzenleyici kuruluşlar Ant’ın Alipay kullanıcılarından toplanan verileri kullanarak bankalar karşısında adil olmayan bir avantaj elde ettiğini bunun da devletin kredi riskini denetlemesini zorlaştırdığını öne sürüyordu.

GİTTİ, KONUŞTU VE RAPOR GERİ ÇEKİLDİ

2015’te Çin’in piyasa düzenleme kuruluşunun yayımladığı bir raporda, Taobao platformundaki ürünlerin çoğunun sahte, standart altı ya da yasaklı olduğu belirtildi. Raporda bazı ürünlerin çeşitli markaların tescillerini ihlal ettiği bilgisi de yer aldı.

Alibaba rapor karşısında resmi şikayette bulunacağı tehdidini dile getirdi. Ma, Pekin’e giderek raporu hazırlayan kurumun o dönemki yetkilisiyle görüştü. Aynı gün rapor kurumun internet sitesinden kaldırılırken, “resmi belge değil şirket içi yazışma” şeklinde bir açıklama yapıldı. Alibaba bunun karşılığında bir açıklama daha yaparak, “Haklılığımızın kanıtlandığını hissediyoruz” dedi.

180 derecelik bu dönüşün sebebinin ne olduğu ket bir biçimde açıklanmadı. Ma’nın görüştüğü yetkili Jend Mao, 2016’da bir televizyon röportajında, “Jack Ma’ya defaten ‘Yasa dışı bir şey yapmadınız’ dedim” diye konuştu. Yine de bu geri adım Çin’de birçok kişiye Alibaba’nın devlete kafa tutacak kadar büyüdüğünü düşündürmeye başladı.

DEVLET BANKALARINDAN DAHA GÜÇLÜ HALE GELDİ

Çinli yetkililerin dikkatini çeken bir diğer yatırım ürünü de Ant’ın çatısı altındaki Yu’e Bao oldu. Yu’e Bao sayesinde Alipay kullanan milyonlarca insan paralarını Çin devlet bankalarının kat kat üzerinde faiz veren hesaplara yatırabiliyordu.

Yu’e Bao’nun temel fonu 2018’de Çin piyasasının en büyüğü haline geldi. Yönetilen toplam varlıkların milyarı 244 milyar dolara denkti. Düzenleyici kuruluşlar çok fazla risk alındığı gerekçesiyle Ant’a fonun küçültülmesi gerektiğini bildirdi. Tam da o dönemde Şi ile Ma arasındaki gerginlik ayyuka çıktı.

10 DAKİKA KONUŞTU, SÖYLEDİKLERİ Şİ’Yİ KIZDIRDI

Eylül 2015’te Seattle’da yapılan bir toplantıda Şi ile üst düzey ABD’li ve Çinli iş insanları bir araya geldi. Toplantıda Ma ile IBM’in o dönemki CEO’su Ginni Rometty de vardı. Resmi bir ziyaret için ABD’de bulunan Şi’nin huzurunda her katılımcıya 3 dakikalık konuşma süresi verilmişti.

Herkes süreye sadık kalırken Ma 10 dakika kadar konuştu. Çin’in dünyayı nasıl gördüğünü, Çinli yetkililerin ABD-Çin ilişkilerini nasıl iyileştirebileceğini anlattı.

Şi’ye yakın bir kaynak, Wall Street Journal’a, Çinli liderin bu durumdan “kesinlikle mutlu olmadığını” söyledi. Zaten o tarihten sonra da Ma’ya bir daha Şi’nin huzuruna çıkan topluluklarda konuşma daveti gönderilmedi. Ma’nın sözcüsü bu anlatılanların doğru olmadığını belirtti ancak detay vermedi.

YABANCI LİDERLERLE SÜREKLİ BİR ARADAYDI

Diğer yandan Ma, Washington’da özel bir öğle yemeği için Barack Obama tarafından Beyaz Saray’a davet edildi. Paris’te Elysee Sarayı’nda eski Cumhurbaşkanı François Hollande ile e-ticaret hakkında görüştü. 2017’nin başında Ma, seçilmiş başkan Donald Trump ile bir araya geldi. Kameralar önünde Ma ve Trump Manhattan’da bulunan Trump Kulesi’nden içeri girdi. Trump misafirini “çok çok başarılı bir girişimci” diye övdü.

Alibaba’nın “18’inci yaşgünü” için Ma Michael Jackson kostümü giyip 40 bin kadar çalışanının önünde “Billie Jean” ile dans etti. O anların videosu YouTube’da milyonlar izlendi.

AŞK MEKTUPLARINA YANIT YOK

Uluslararası arenadaki profili yükselen Ma’nın ülkesindeki sermayesi ise sürekli kayba uğruyordu. Kişisel ofisinden Komünist Parti’nin Merkez Komitesi’ne gönderdiği önerilere ancak ara sıra yanıt geliyordu. Yazışmaları yakından bilen bir kaynak, “sevgiliye aşk mektupları yazıp çok fazla cevap alamamak gibiydi” diye anlattı o dönemi. Ma’nın sözcüsü ise Ma’nın kişisel ofisinin komiteye düzenli olarak rapor sunmasının söz konusu olmadığını belirtti.

Çin Merkez Bankası 2017’de bankalardan Alipay’le ve diğer banka dışı ödeme şirketleriyle bağlantının kesilmesini talep etti. Banka bunun yerine internet ödemelerinin kendilerinin tasarladığı bir platform üzerinden yürütülmesini istedi.

Merkez Bankası’nın iç yazışmalarında Ant’ın “nakitsiz toplum” fikrini destekleyerek para dolaşımına müdahale ettiği yönünde eleştiriler bulunuyor. Konuya yakın kaynakların verdiğine göre banka yetkilileri Ant’ın herhangi bir ekonomik krizde kurtarılamayacak kadar büyük olduğuna dair endişeler de taşıyor.

“HER ZAMAN BİR ADIM ÖNDEYİZ”

Pekin diğer girişimciler üzerinde baskılarını artırdığında, Ma siyasi riskleri yönetme becerisiyle övünen açıklamalar yapmıştı. 2017’de verdiği bir röportajda, “Her zaman düzenleme kuruluşlarının bir adım ilerisindeyiz – öyle olmak zorundayız” diyordu.

Bir sonraki yıl Şi, Çin’in önde gelen 50 girişimcisini Büyük Halk Salonu’na davet etti. Davetliler arasında Ma bulunmuyordu.

Düzenleyici kuruluşlar tüketici harcamalarının artışını hızlandıran sanal kredi kartı hizmeti Huabei gibi Ant ürünlerine dair de kaygılarını dile getirdi. Huabei, 2015’te piyasaya sürüldükten sonra Çinli tüketiciler arasında çok popüler olmuştu.

ÇİN MERKEZ BANKASI İPLERİ ELİNE ALDI

Ant başlangıçta bankaların mevduat modelinin aksine Huabei kredilerini desteklemek için çoğunlukla varlık temelli tahvilleri kullanıyordu. 2017 sonlarında Merkez Bankası Ant’ın ve diğer kredi veren kurumların bu tür borç araçlarını kullanmasına sınırlamalar getirdi. Bankanın kararının arkasında bu kuruluşların finans sisteminde çok fazla söz sahibi haline gelmesi yatıyordu.

Ant fon tedariki için bankalarla iş birliği kurmaya çalıştı. Riskin önemli bir kısmını devrederken kredi alanların finansal durumunun nasıl değerlendirildiğiyle ilgili metodolojiyi paylaşmadı. Bu durum düzenleyici kuruluşlar için yeni sıkıntılar doğurdu. Haziran 2020 itibarıyla, Huabei’nin verdiği krediler Çin’deki kısa vadeli hane halkı borçlanmasının neredeyse beşte birini oluşturuyordu.

SAĞLIK ÇALIŞANLARINA TEŞEKKÜRÜ DE HOŞ KARŞILANMADI

Geçen yıl Çin’deki Covid salgınının merkez üssü olan Hefei şehrini ziyaret eden Ma, sağlık çalışanlarına minnetini ifade etmek için bir yemek verdi. Yerel basın kendisinden “Öğretmen Ma” diye bahsederken misafirlere opera söylediğini duyurdu.

Konuya yakın bir kaynağa göre, üst düzey liderler bundan da memnun olmadı. Zira Çin’in Covid-19’la mücadelesi Pekin hükümetinin gurur duyduğu bir konuydu ve bazı yetkililer ön saflarda mücadele eden görevlilere teşekkür etmenin Ma’nın haddine olmadığını düşünüyordu.

YETKİLİLER BİLE ŞAŞIRDI

Ant geçen yıl ağustos ayında halka arz başvurusu yaptığında finansal durumuyla ilgili ayrıntıları da ilk kez açığa çıkardı. Bazı denetleyici kuruluşlar Ant’ın kredi kolundaki büyümeyi şaşkınlıkla karşıladı. Yetkililer potansiyel mali risklerin yönetimiyle ilgili ihtiyacın bir kez daha altını çizdi. Konuya yakın kaynaklar bir diğer hedefin de Ant’a yatırım yapan milyarderlerin ve diğer güçlü isimlerin daha fazla zengin olmasını önlemek olduğunu söyledi.

Bazı yatırımcılar Ant’ın halka arz dönemindeki burnu büyük tavrından ötürü rahatsızlıklarını dile getirdi. Zira şirket yatırım yapmayı hedefleyenlerden sunumlar istiyor, toplantıların katılımcı sayısını yöneticilerle sınırlandırıyordu.

Ant’ın halka arz öncesi sessizlik döneminde olması gerekirken, Ma eylül ayında ünlü popçu Faye Wong ile kamera karşısına geçip canlı yayın yaptı.

688688’LE GÖVDE GÖSTERİSİ

Ekim ayında Ant’ın Şanghay Borsası’ndaki kodunun 688688 olacağı açıklanınca bu kez sosyal medyada kıyamet koptu. Çin kültüründe çok hayırlı kabul edilen 688 sayısını bir değil iki kez içeren bu kodu kullanma hakkını elde etmiş olması, Ant’ın gövde gösterisi olarak yorumlandı.

Ekim ayındaki o ünlü konuşmasını yapmadan bir gece önce Ma, şirket çalışanlarını yönetimi eleştireceği konusunda uyardı.

Konuşmadan birkaç saat sonra düzenleyici kuruluşlar Ma’nın şirketlerine dair raporları toparlamaya başlamıştı bile. Raporlarda Ant’ın finans ürünlerini kullanarak aşırı borçlanmayı ve tüketimi körüklediği bunun da Çin’in ekonomisini tehdit ettiği anlatılıyordu.

Şi Ant’ın halka arzını iptal etti. Ma’nın zirveye uzanan yolculuğu sona erdi.

Birkaç hafta sonra üst düzey Alibaba yöneticileri yaşananların sorumluluğunu üstlendi. Ama Ma onlara yanıldıklarını söyledi ve ekledi: “Kazanımlarımı taçlandıracak olan halka arzın başarısız olması, benim suçum.”

Wall Street Journal’ın “Jack Ma’s Costliest Business Lesson: China Has Only One Leader” başlıklı haberinden derlenmiştir.