ABD’de yıldırım düşmesi sonucu her yıl ortalama 243 kişi yaralanıyor ve 27 kişi hayatını kaybediyor. Güneş yüzeyinden neredeyse beş kat daha sıcak olan 27.760°C sıcaklığa ulaşabilen yıldırımın, insan hayatı için ciddi tehlikeler oluşturması aslında şaşılacak bir durum değil.
Peki, bir insana yıldırım çarptığında vücudunda neler oluyor? Yıldırım çarpmasının sonuçlarını anlamak için öncelikle oluşum sürecine bakmak gerekiyor.
Yıldırım nasıl oluşur?
Yıldırım, sıcak havanın yükselmesi ve soğuması sonucu küçük su damlacıkları oluşturması ve sonunda bir bulut oluşturması sonucu oluşur. Sıcak hava yükselmeye devam ederse, bu damlacıklar birleşerek daha büyük damlacıklar oluşturur ve sonunda donarak buz kristallerine dönüşür. Bu buz kristalleri büyüdükçe bulutta tutulamayacak kadar ağırlaşır ve dolu olarak yere düşer.
Büyüyen dolu taneleri bulutun etrafında hareket ettikçe, daha küçük pozitif yüklü buz kristallerine sürtünerek negatif yüklü hale gelirler. Dolu bulutun tabanında toplandıkça bu alan negatif yüklü hale gelirken, daha hafif buz kristalleri bulutun tepesinde pozitif yüklü olarak kalır.
Negatif yüklü parçacıklar yeryüzüne çekilir. Ağaçlar ve diğer uzun, iletken yapılar gibi “topraklama nesneleri”, negatif yüklü parçacıklar ile Dünya yüzeyi arasındaki mesafeyi azaltarak onları darbelere karşı savunmasız hale getirir. Çekim çok güçlü hale geldiğinde pozitif ve negatif yüklü parçacıklar boşalır ve bir yıldırım çarpması meydana gelir. Yıldırım, ısının ve havanın hızlı bir şekilde genişlemesine neden olur ve bu da yüksek bir gök gürültüsüne neden olur.
Met Office’e göre, yıldırımın yeryüzüne saniyede yaklaşık 44 kez çarptığı ve yılda yaklaşık 1,4 milyar yıldırım çarpması olduğu tahmin edilmektedir.
Yıldırım çarpması sonucu yaralanmalar
Yıldırım, elektrik hatlarındaki 100.000 volta kıyasla 10 milyon volt gibi şaşırtıcı bir enerji taşır ve başta dolaşım, solunum ve sinir sistemi olmak üzere çeşitli vücut sistemlerinde ciddi hasara yol açar.
Yıldırım çarpması beyin kanamasına, felçlere ve derin doku yaralanmalarına neden olabilirken, bildirilen ölümlerin çoğu, yıldırımın akımının kalbin doğal ritmini bozarak kalp durmasına neden olması sonucu gerçekleşir. Mantığa aykırı olarak, birine yıldırım çarptıktan sonra defibrilatörle başka bir elektrik şoku uygulamak hayatta kalma şansını artırabilir.
Yıldırım çarpmaları ayrıca, güçlü akımın etkisiyle solunum sisteminin felç olmasına neden olabilir. Boğulmayı önlemek için yapay solunum gereklidir. Sinir sistemine verilen zarar, alt ekstremiteleri etkileyen geçici bir felç olan keraunoparalizi, reflekslerin zayıflaması ve depresyon ve anksiyete gibi devam eden nörolojik semptomlara yol açabilir.
Giysilerin ve saçların alev almasına neden olabilecek yoğun ses, ışık ve ısı nedeniyle kulak zarının şişmesi, gözlerde hasar ve ciltte yanıklar da yaygındır. Hayatta kalanların yüzde 74’ünün, beyin hasarının ruh hali ve hafızada değişikliklere neden olduğu ve sinir hasarının kronik ağrı ve hareket sorunlarına neden olduğu bir tür uzun vadeli sakatlık yaşadığı tahmin ediliyor.
Uzmanlar yıldırım yaralanmalarından kaynaklanan nörolojik sorunlara neyin sebep olduğundan tam olarak emin olmasa da bunun beyinde doku hasarına neden olan akımın ve ani basınç değişiminin neden olduğu künt kuvvet travmasının etkilerinin bir sonucu olduğu düşünülmektedir.
“Lichtenberg figürleri
Yıldırım çarpması türleri
Yıldırımın vücut üzerindeki etkisi, yıldırımın türüne göre beş farklı şekilde sınıflandırılır.
Doğrudan Çarpma: En az görülen (%3-5) ancak en ölümcül türdür. Akımın bir kısmı vücuttan geçerken, bir kısmı da cilt üzerinden akar, iç organlara ciddi hasar verir. Genellikle açık alanlarda bulunan kişileri etkiler.
Yan sıçrama: Yakındaki yüksek bir nesnenin vurulması sonucu, akımın bir kısmının kişiye atlamasıdır. Sıklıkla ağacın altına sığınan kişileri etkiler.
Toprak akıntıları: Bir nesneye veya yere çarpıldığında meydana gelir; akıntı, yer yüzeyi boyunca ilerlemeye devam eder, dolayısıyla çarpmanın yakınında bulunan herhangi biri, toprak akıntısından etkilenme riskiyle karşı karşıya kalır. Yıldırım, vücuda çarpma noktasına en yakın temas noktasından girer ve vücuttan geçerek darbeden en uzaktaki temas noktasından çıkar. Temas noktaları arasındaki mesafe ne kadar büyük olursa, yaralanma o kadar şiddetli olur ve daha büyük hayvanları toprak akıntıları nedeniyle ölüm riskiyle karşı karşıya bırakır.
Aynı anda birden fazla kişiyi etkileyebildikleri için toprak akımları, yıldırım yaralanmalarının en yaygın nedenlerinden biridir ve en çok yıldırım ölümlerine neden olan türdür. Yan şimşekler ve toprak akıntıları birlikte yıldırım travması vakalarının yüzde 80’ini oluşturur.
İletim: Yıldırım yaralanmalarının yaklaşık yüzde 5’ini oluşturur ve hem evin içindeki hem de dışındaki insanları etkileyebilir. Yıldırımın metal bir şeye çarpması sonucu meydana gelirler. Metal yıldırımı çekmese de, bir darbeden kaynaklanan akımı alırsa, metal zincir kesintisiz gittiği sürece onu iletebilir. Bu, insanların metal çitlerden ve hatta bir binanın sıhhi tesisat ve elektrik sistemlerinden dolayı şoka maruz kalabilecekleri anlamına gelir.
Yükselti: Vakaların %10-12’sini oluşturur. Yerde toplanan pozitif yüklü elektriksel kuvvetler, bulutlardaki negatif akımlara çekilir. Boşalma olduğunda, kişi yükselti kanalının bir parçasıysa yaralanabilir veya ölebilir.
2020 tarihli bir raporda, erkeklerin yıldırım çarpması mağdurlarının daha büyük bir yüzdesini oluşturduğu öne sürüldü. Raporda, 2006 ile 2019 yılları arasında ABD’de 418 vakanın görüldüğü yıldırım ölümlerini incelendi. Yıldırım çarpması riskine en çok maruz kalan aktivitenin golf olduğu yönündeki yaygın inanışa rağmen, 40 ölümle en ölümcül aktivitenin balıkçılık olduğu, bunu plajda vakit geçirmek, kamp yapmak ve tekneyle gezmenin takip ettiği belirtiliyor. Erkekler tüm ölümlerin yüzde 79’unu oluştururken, kadınlar her kategoride erkeklerden daha az ölüm yaşadı.
ABD’de herhangi bir yılda çoğu insan için yıldırım çarpması ihtimali kabaca 1,2 milyonda 1’dir. Bununla birlikte, ABD’nin Virginia eyaletinden eski park korucusu Roy C. Sullivan, 1942 ile 1977 yılları arasında yedi yıldırım çarpmasından sağ kurtulma rekorunu elinde tutuyor.
Yıldırımdan korunmak için ne yapabiliriz?
Gök gürültüsünü duyabiliyorsanız büyük olasılıkla risk mesafesinde olduğunuzu unutmayın. Yerde durun, uzun nesnelerden kaçının ve bir binanın veya arabanın içine sığının.
Kaynak: Chip
